آیا آزر پدر حضرت ابراهیم است؟

کلمه آزر غیر عربی و غیر منصرف است. این واژه یک­بار در قرآن کریم آمده است. «وَإِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لأَِبِیهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّی أَراکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ؛ [1] و [یاد کن‏] هنگامى را که ابراهیم به پدر خود «آزر» گفت: «آیا بتان را خدایان [خود] مى‏گیرى؟ من همانا تو و قوم تو را در گمراهى آشکارى مى‏بینم.» در مورد این­که آیا آزر پدر حضرت ابراهیم بوده یا نه اختلاف نظر است. قرآن کریم در آیه یادشده کلمه ابیه را به کار برده که ظاهرش این است وی پدرش بوده است. چگونه می­شود شخصی بت­پرس و دشمن خدا پدر ابراهیم خلیل الله و قهرمان توحید باشد؟! با توجه به دیگر آیات روشن می­شود که وی پدر واقعی ابراهیم نبوده؛ بلکه یا عموی و یا پدر خوانده او بوده است. آن آیات چنین است:

1. «أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنِیهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی قالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَإِلهَ آبائِکَ إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ إِلهاً واحِداً وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛[2] آیا وقتى که یعقوب را مرگ فرا رسید، حاضر بودید؟ هنگامى که به پسران خود گفت: «پس از من، چه را خواهید پرستید؟» گفتند: «معبود تو، و معبود پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق- معبودى یگانه- را مى‏پرستیم و در برابر او تسلیم هستیم.» در این آیه به اسماعیل که عموی یعقوب است عنوان اب گفته شده است.

2. «إِذْ قالَ لأَِبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَلا یُبْصِرُ وَلا یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاًیا أَبَتِ إِنِّی قَدْ جاءَنِی مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ یَأْتِکَ فَاتَّبِعْنِی أَهْدِکَ صِراطاً سَوِیًّا یا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیًّا یا أَبَتِ إِنِّی أَخافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیًّا قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی یا إِبْراهِیمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لأََرْجُمَنَّکَ وَاهْجُرْنِی مَلِیًّا

قالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیًّا؛[3] چون به پدرش گفت: پدرجان، چرا چیزى را که نمى‏شنود و نمى‏بیند و از تو چیزى را دور نمى‏کند مى‏پرستى؟ اى پدر، به راستى مرا از دانش [وحى، حقایقى به دست‏] آمده که تو را نیامده است. پس، از من پیروى کن تا تو را به راهى راست هدایت نمایم،پدرجان، شیطان را مپرست، که شیطان [خداى‏] رحمان را عصیانگر است، پدرجان، من مى‏ترسم از جانب [خداى‏] رحمان عذابى به تو رسد و تو یار شیطان باشى. گفت: اى ابراهیم، آیا تو از خدایان من متنفرى؟ اگر باز نایستى تو را سنگسار خواهم کرد، و [برو] براى مدّتى طولانى از من دور شو. [ابراهیم‏] گفت: درود بر تو باد، به زودى از پروردگارم براى تو آمرزش مى‏خواهم، زیرا او همواره نسبت به من پرمهر بوده است.»

 از این آیات استفاده می­شود که آزر بت­پرست بوده و گفت­وگوی ابراهیم با آزر در دوره جوانی و پیش از شکستن بت­ها بوده است.

3. «وَما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لأَِبِیهِ إِلاَّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ للهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهِیمَ لأََوَّاهٌ حَلِیمٌ؛[4] و طلب آمرزش ابراهیم براى پدرش جز براى وعده‏اى که به او داده بود، نبود. و [لى‏] هنگامى که براى او روشن شد که وى دشمن خداست، از او بیزارى جست. راستى، ابراهیم، دلسوزى بردبار بود. »

در همان دوره جوانی هنگامی که ابراهیم فهمید که آزر دشمن خداست از او بی­زاری جست.

4. «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ؛[5] پروردگارا، روزى که حساب برپا مى‏شود، بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى.»

 در دوره پیری و هنگامی که خدای متعال اسماعیل و اسحاق را به او هدیه کرد و به کمک اسماعیل کعبه را ساخت از خدای رحمان می­خواهد پدرش و مؤمنان را بیامرزد. آزر که بت­پرست بود و ابراهیم در دوره جوانی از او تبری جست؛ پس مراد از «اب» در آیه نخست پدر واقعی نیست و نتیجه می­گیریم که آزر پدر ابراهیم نبوده است و نام پدرش تارخ بوده است.